میرزا احمد بدربَدِر (نصیرالدوله)، میرزا احمد (۱۲۸۷-۱۳۴۹ق/۱۸۷۰-۱۹۳۱م)، وزیر و سیاست پیشه ایران در اواخر دوره قاجار و اوایل عصر پهلوی. ۱ - معرفی اجمالیمیرزا احمد فرزند عبدالوهاب آصف‌الدوله (ه م)، از دولتمردان معروف عصر ناصری است. میرزا احمد در رشت زاده شد و در تهران دانش‌های مرسوم و متداول زمان را تحصیل کرد و برخی را نیز از پدر آموخت. آنگاه نزد معلمان ایرانی و اروپایی زبان فرانسه و علوم ریاضی و طبیعی را فرا گرفت. [۱]
یغمایی، اقبال، ج۱، ص۱۷۶، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۷۵ش.
[۲]
نوایی، عبدالحسین، ج۱، ص۴۰، «دارالمعلمین عالی و پروگرام مدارس»، تاریخ معاصر ایران، تهران، ۱۳۷۷ش، س ۲، شم ۵.
۲ - خدمت در دربار و دیواناو از نوجوانی با شیوه خدمت در دیوان و دربار آشنا شد. در ۱۳۰۱ق ناصرالدین شاه پدرش را که لقب نصیرالدوله داشت، به آصف‌الدوله ملقب ساخت و لقب پدر را به پسر بخشید. میرزا احمد در این هنگام ۱۲ ساله بود و ظاهراً به گفته اعتمادالسلطنه در مراسم لقب بخشی مقام وزارت تجارت را نیز به دست آورد، اما همو در حوادث دو روز بعد، از نادرستی این موضوع خبر می‌دهد. [۳]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، ج۱، ص ۳۴۵-۳۴۶، روزنامه خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۴]
بامداد، مهدی، ج۱، ص۷۸، شرح حال رجال ایران، تهران، ۱۳۵۷ش.
این واقعه را صدیق‌الممالک شیبانی، مورخ دیگر عصر قاجار در شمار حوادث سال ۱۳۰۳ق/۱۸۸۵م آورده، [۵]
شیبانی، ابراهیم، ج۱، ص ۲۳۶، منتخب التواریخ، به کوشش ایرج افشار، ۱۳۶۶ش.
اما روایت اعتماد السلطنه به سبب نزدیکی و ارتباط او با شاه و دربار از صحت بیشتری برخوردار است.۳ - مناصب دولتیپس از مرگ عبدالوهاب آصف‌الدوله در ۱۳۰۴ق/۱۸۸۶م، ورثه او ۵۰ هزار تومان به ناصرالدین‌شاه تقدیم داشتند و اجازه اطلاق لقب «جناب» را برای نصیرالدوله نوجوان به دست آوردند و بدین‌سان، او «منشی حضور» شاه شد. بدر تا ۱۳۱۳ق/۱۸۹۵م که ناصرالدین شاه کشته شد، این مقام را حفظ کرد و سپس به خدمت وزارت خارجه درآمد. [۶]
اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامه خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ش.
[۷]
یغمایی، اقبال، ج۱، ص۱۷۶-۱۷۷، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۷۵ش.
در وزارت خارجه، از آنرو که تحصیلات گسترده‌ای داشت و علوم قدیم و دانش‌های روز را به خوبی فرا گرفته بود و بر ادبیات فارسی و زبان‌های خارجی تسلط کافی داشت، به سرعت پیشرفت کرد. در ۱۳۲۲ق/۱۹۰۴م مأمور خدمت در سفارت ایران در بلژیک شد و اندکی بعد مقام وزیر مختاری ایران در آن کشور را به دست آورد و با گذشت زمان در میان سفیران کشورهای خارجی در بلژیک اعتبار فراوان و شهرتی درخور یافت. [۸]
سپهر، عبدالحسین، ج۱، ص۱۲۸، مرآت الوقایع مظفری، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۸ش.
[۹]
وحیدنیا، سیف‌الدوله، ج۱، ص۷۹، «رجال معاصر»، وحید، تهران، ۱۳۵۰ش، دوره جدید، شم ۱.
[۱۰]
نوایی، عبدالحسین، ج۱، ص۴۰، «دارالمعلمین عالی و پروگرام مدارس»، تاریخ معاصر ایران، تهران، ۱۳۷۷ش، س ۲، شم ۵.
[۱۱]
یغمایی، اقبال، ج۱، ص۱۷۷، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۷۵ش.
دوران سفارت او ۶ سال طول کشید. پس از بازگشت به ایران رئیس دیوان عالی تمیز شد و سپس در ۱۳۳۴ق در کابینه نخست میرزا حسن‌خان وثوق‌الدوله (همسر خواهرش) به سمت معاونت وزارت خارجه منصوب گردید و اندکی بعد کفیل این وزارتخانه شد. [۱۲]
وحیدنیا، سیف‌الدوله، ج۱، ص۷۹، «رجال معاصر»، وحید، تهران، ۱۳۵۰ش، دوره جدید، شم ۱.
[۱۳]
یغمایی، اقبال، ج۱، ص۱۷۸، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۷۵ش.
نصیرالدوله در دوره دوم صدارت وثوق‌الدوله که از ۸ شوال ۱۳۳۶ق/۲۶ تیر ۱۲۹۷ش آغاز شد و حدود دو سال دوام داشت، وزیر معارف بود و در این دوران توانست از عهده خدمات مهمی به فرهنگ و معارف کشور برآید. این دولت تا ۸ شوال ۱۳۳۸ق/۴ تیر ۱۲۹۹ش بر سر کار بود و در این تاریخ به سبب انعقاد قرارداد ۱۹۱۹م با انگلیس و مخالفت عمومی با آن ساقط شد. [۱۴]
یغمایی، اقبال، ج۱، ص۱۷۶- ۱۷۸، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۷۵ش.
[۱۵]
صفایی، ابراهیم، ج۱، ص۴۳۲، رهبران مشروطه، تهران، ۱۳۶۲ش.
[۱۶]
صفایی، ابراهیم، ج۱، ص۴۴۱، رهبران مشروطه، تهران، ۱۳۶۲ش.
بدر پس از آن تا چند سال کار مهمی نداشت و اوقات را برای رسیدگی به امور شخصی می‌گذراند. تا آنکه در اوایل سال ۱۳۰۵ش در دوره ششم مجلس نماینده سیرجان شد ( بعضی او را نماینده کرمان دانسته است [۱۷]
اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی، به کوشش عطاءالله فرهنگ تهرانی، ج۱، ص۷۲، تهران، ۱۳۵۶ش.
[۱۸]
شجیعی، زهرا، ج۱، ص۳۰۷، نمایندگان مجلس شورای ملی در بیست و یک دوره قانون‌گذاری، تهران، ۱۳۴۴ش.
)، اما پیش از افتتاح مجلس، مستوفی‌الممالک، رئیس الوزرای وقت، او را به وزارت معارف برگماشت. [۱۹]
ملکی، حسین (زاوش)، ج۱، ص۲۰۵، دولتهای ایران در عصر مشروطیت، تهران، ۱۳۷۰ش.
دوران اخیر وزارت او کوتاه بود و از ۲۲ خرداد تا ۱۸ بهمن ۱۳۰۵ ادامه داشت. [۲۰]
سعادت نوری، حسین، رجال دوره قاجاریه، ص۷۵، تهران، ۱۳۶۴ش.
[۲۱]
یغمایی، اقبال، ج۱، ص۲۹۱، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۷۵ش.
۴ - وفاتپس از آن نصیرالدوله بجز عضویت در کمیسیون معارف منصبی نداشت، تا آنکه در ۴ بهمن ۱۳۰۹، در ۶۲ سالگی درگذشت. [۲۲]
اقبال آشتیانی، عباس، ج۱، ص۳۷، «میرزا عبدالوهاب خان آصف‌الدوله»، یادگار، تهران، ۱۳۲۷ش، س ۵، شم ۶ -۷.
پیکر او را در حرم حضرت عبدالعظیم به خاک سپردند و وثوق‌الدوله رئیس الوزرای سابق در رثای او قطعه‌ای سرود. [۲۳]
یغمایی، اقبال، ج۱، ص۱۸۶-۱۸۷، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۷۵ش.
نصیرالدوله مردی میانه قامت، هوشمند، نیک محضر، گشاده‌رو، و مشوق علم و هنر بود و در دوران وزارت خود به سادگی می‌زیست.۵ - خدمات و فعالیت‌های فرهنگیبدر از جمله وزیران نامی معارف ایران بود و در راه توسعه و گسترش دانش‌های جدید در کشور سخت کوشید. از خدمات برجسته او تأسیس و تکمیل مدارس بود. وثوق‌الدوله رئیس الوزرای وقت نیز با او همراهی کامل داشت و پیشنهادهای وی را تا جایی که بودجه دولت اجازه می‌داد، می‌پذیرفت و خواسته‌های او را برآورده می‌کرد. [۲۴]
یغمایی، اقبال، ج۱، ص۱۷۹-۱۸۰، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۷۵ش.
نصیرالدوله برای اجرای کامل قانون اداری وزارت معارف (که پیش از او به تصویب رسیده بود) شورای عالی معارف را تشکیل داد. [۲۵]
یغمایی، اقبال، ج۱، ص۱۸۳-۱۸۴، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۷۵ش.
اقدام پسندیده دیگر او، تأسیس دارالمعلمین (دانش‌سرا) مرکزی و تبدیل مدرسه دخترانه «فرانکوپرسان» به دارالمعلمات بود (۱۲۹۷ش). دارالمعلمین مرکزی در ۱۲۹۸ش افتتاح شد و در آغاز دو کلاس داشت، یکی ابتدایی و دیگری عالی. [۲۶]
اقبال آشتیانی، عباس، «میرزا عبدالوهاب خان آصف‌الدوله»، یادگار، تهران، ۱۳۲۷ش، س ۵، شم ۶ -۷.
[۲۷]
قاسمی پویا، اقبال، ج۱، ص۵۰۲، مدارس جدید در دوره قاجاریه، تهران، ۱۳۷۷ش.
[۲۸]
قاسمی پویا، اقبال، ج۱، ص۵۰۴، مدارس جدید در دوره قاجاریه، تهران، ۱۳۷۷ش.
[۲۹]
نوایی، عبدالحسین، ج۱، ص۳۶- ۳۸، «دارالمعلمین عالی و پروگرام مدارس»، تاریخ معاصر ایران، تهران، ۱۳۷۷ش، س ۲، شم ۵.
بدر در ۱۲۹۷ش ۳ مدرسه متوسطه جدید دایر کرد. مدرسه سلطانی به ریاست سلطان العلما، مدرسه سیروس به ریاست محسن قریب، و مدرسه‌ای دیگر به ریاست آقامیرزا ضیاءالدین. در این زمان آموزش ابتدایی و متوسطه گسترش بسیار یافت و افراد بی‌بضاعت به صورت رایگان در این مدارس آموزش می‌دیدند. [۳۰]
قاسمی پویا، اقبال، ج۱، ص۲۵۷، مدارس جدید در دوره قاجاریه، تهران، ۱۳۷۷ش.
[۳۱]
قاسمی پویا، اقبال، ج۱، ص۳۲۲، مدارس جدید در دوره قاجاریه، تهران، ۱۳۷۷ش.
او از محل تصویب‌نامه ۴ ماده‌ای هیأت وزرا (۲۸ جمادی الاول ۱۳۳۶) جمعاً ۳۰ دبستان دو کلاسه تا چهار کلاسه پسرانه و ۱۰ مدرسه دخترانه و ۹ دبیرستان یک یا دو کلاسه همراه با کلاس‌های دبستانی در تهران و چند مدرسه در شهرستان‌ها تأسیس کرد. [۳۲]
قاسمی پویا، اقبال، ج۱، ص۳۲۲- ۳۲۵، مدارس جدید در دوره قاجاریه، تهران، ۱۳۷۷ش.
[۳۳]
قاسمی پویا، اقبال، ج۱، ص۴۲۴، مدارس جدید در دوره قاجاریه، تهران، ۱۳۷۷ش.
۶ - خدمات بدر در دوران وزارتاز خدمات دیگر نصیرالدوله در دوران وزارت، تصویب نظام‌نامه‌ای برای حل مشکلات داروفروشان و اطبا بود که بر اساس آن از داروفروشان تهران و شهرستان‌ها امتحان به عمل آمد و کسانی که از عهده برآمدند، اجازه ادامه کار یافتند. همچنین وی مقرر کرد که دانشجویان مدرسه طب هفته‌ای دو روز در بیمارستان دولتی حضور یابند و پزشکی عملی را از استادان بیاموزند. [۳۴]
یغمایی، اقبال، ج۱، ص۱۸۲-۱۸۳، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۷۵ش.
از اقدامات دیگر نصیرالدوله، تفکیک کلاس موزیک از مدرسه دارالفنون و تشکیل مدرسه‌ای جدید برای آموزش موسیقی بود. شاگردان این مؤسسه آموزشی را که زیرنظر وزارت معارف اداره می‌شد، افراد نظامی و غیرنظامی تشکیل می‌دادند. [۳۵]
قاسمی پویا، اقبال، ج۱، ص۲۸۹، مدارس جدید در دوره قاجاریه، تهران، ۱۳۷۷ش.
از کارهای دیگر دوره اول وزارت او، انتشار مجله اصول تعلیم یا اصول تعلیمات بود که شماره اول آن در ۱۴ رجب ۱۳۳۸ق/۳ آوریل ۱۹۲۰م به چاپ رسید و پس از انتشار ۶ شماره، اداره آن بر عهده ابوالحسن فروغی رئیس دارالمعلمین عالی نهاده شد. سالنامه معارف ایران نیز در ۱۲۹۷ش منتشر شد. این سالنامه اطلاعات گران‌بهایی از اوضاع‌ف رهنگی آن عصر را دربردارد. [۳۶]
قاسمی پویا، اقبال، ج۱، ص۱۲۳-۱۲۴، مدارس جدید در دوره قاجاریه، تهران، ۱۳۷۷ش.
[۳۷]
قاسمی پویا، اقبال، ج۱، ص۲۵۴- ۲۵۵، مدارس جدید در دوره قاجاریه، تهران، ۱۳۷۷ش.
۷ - خدمات بدر در وزارت معارفبدر در دوران کوتاه وزارت معارف خود در کابینه مستوفی الممالک در ۱۳۰۵ش نیز خدمات مهمی انجام داد. از جمله کتابخانه معارف را تأسیس کرد که بعداً نام آن به کتابخانه ملی تغییر یافت و حدود ۱۵ هزار جلد از کتاب‌های کتابخانه سلطنتی به آنجا منتقل گردید. [۳۸]
صفایی، ابراهیم، ج۱، ص۵۲۱ - ۵۲۲، رهبران مشروطه، تهران، ۱۳۶۲ش.
در همین زمان او لایحه تعلیمات عمومی را به مجلس برد و در راه تصویب و اجرای آن کوشید. براساس این لایحه آموزش رایگان به تصویب مجلس رسید. [۳۹]
مروارید، یونس، ج۲، ص۳۲-۳۳، از مشروطه تا جمهوری، تهران، ۱۳۷۷ش.
بدر در سال‌های آخر عمر به عضویت کمیسیون معارف درآمد. اعضای دیگر این کمیسیون مشیرالدوله پیرنیا، مؤتمن الملک پیرنیا، یحیی دولت‌آبادی، محمد مصدق و چند تن دیگر بودند. وظیفه اعضا برنامه‌ریزی برای کمیسیون و انتخاب کتاب‌های مناسب برای چاپ بود. [۴۰]
باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، ج۱، ص۵۴۴، تلاش آزادی، تهران، ۱۳۴۷ش.
۸ - آثار علمیبدر شخصی دانشمند، ادیب و میهن‌پرست بود و دانشمندان را ارج می‌نهاد. آثار و نوشته‌هایی از او برجای مانده است که ترجمه کتاب معرفهة الارض، تاریخ نادرشاه و رساله در حساب و خواص اعداد از آن جمله‌اند. اشعار اندکی از او در دست است که نشانه ذوق سلیم اوست. وی در آن روزگار که جوانان متأثر از تمدن غربی به فرهنگ ملی خود کمتر توجه و اعتنا می‌کردند و در تغییر خط از الفبای فارسی به لاتین تبلیغاتی صورت می‌گرفت، چکامه‌ای سرود و در آن فرنگ رفتگان را از ورود در این معرکه برحذر داشت. [۴۱]
حکمت، علی‌اصغر، ج۱، ص۱۶۳-۱۶۴، سی خاطره، تهران، ۱۳۵۵ش.
[۴۲]
یغمایی، اقبال، ج۱، ص۱۸۵-۱۸۶، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۷۵ش.
او به حفظ آثار ملی و هنری ایران علاقه‌مند بود و خود چند مجلد مرقع از خطوط استادان قدیم، چند جلد کتاب خطی نفیس و یک مجلد قرآن کریم به خط آقا ابراهیم قمی را به موزه ملی اهدا کرد. [۴۳]
یغمایی، اقبال، ج۱، ص۱۸۶، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۷۵ش.
ظاهراً این آثار بعدها به کتابخانه ملی انتقال یافت. [۴۴]
کتابخانه ملی، خطی، ج۱، ص۲.
۹ - فهرست منابع(۱) اسامی نمایندگان مجلس شورای ملی، به کوشش عطاءالله فرهنگ تهرانی، تهران، ۱۳۵۶ش. (۲) اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامه خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، ۱۳۴۵ش. (۳) اقبال آشتیانی، عباس، «میرزا عبدالوهاب خان آصف‌الدوله»، یادگار، تهران، ۱۳۲۷ش، س ۵، شم ۶ -۷. (۴) باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، تلاش آزادی، تهران، ۱۳۴۷ش. (۵) بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، ۱۳۵۷ش. (۶) حکمت، علی‌اصغر، سی خاطره، تهران، ۱۳۵۵ش. (۷) سپهر، عبدالحسین، مرآت الوقایع مظفری، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۸ش. (۸) سعادت نوری، حسین، رجال دوره قاجاریه، تهران، ۱۳۶۴ش. (۹) شجیعی، زهرا، نمایندگان مجلس شورای ملی در بیست و یک دوره قانون‌گذاری، تهران، ۱۳۴۴ش. (۱۰) شیبانی، ابراهیم، منتخب التواریخ، به کوشش ایرج افشار، ۱۳۶۶ش. (۱۱) صفایی، ابراهیم، رهبران مشروطه، تهران، ۱۳۶۲ش. (۱۲) قاسمی پویا، اقبال، مدارس جدید در دوره قاجاریه، تهران، ۱۳۷۷ش. (۱۳) مروارید، یونس، از مشروطه تا جمهوری، تهران، ۱۳۷۷ش. (۱۴) ملکی، حسین (زاوش)، دولتهای ایران در عصر مشروطیت، تهران، ۱۳۷۰ش. (۱۵) کتابخانه ملی، خطی. (۱۶) نوایی، عبدالحسین، «دارالمعلمین عالی و پروگرام مدارس»، تاریخ معاصر ایران، تهران، ۱۳۷۷ش، س ۲، شم ۵. (۱۷) وحیدنیا، سیف‌الدوله، «رجال معاصر»، وحید، تهران، ۱۳۵۰ش، دوره جدید، شم ۱. (۱۸) یغمایی، اقبال، وزیران علوم و معارف و فرهنگ ایران، تهران، ۱۳۷۵ش. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۴۶۰۶. رده‌های این صفحه : تراجم | رجال سیاسی | رجال سیاسی عصر قاجار | مقالات دانشنامه بزرگ اسلامی | وزیران عصر قاجار
|